“Het leven van een trompet”

Akkerwinde – Convolvulus arvensis – Field Bindweed

Akkerwinde is een plant die houvast nodig heeft. Hij kruipt over de vloer of klimt ergens aan omhoog. Hij windt zich in cirkelbewegingen rondom alles dat in het bereik van zijn zoekende stengel is. Deze stengel is stevig en flexibel tegelijk. Die stengel werd vroeger ook door de mens gebruikt om andere planten op te binden en voor ander bindwerk. Het is een handig middel om te binden voor korte duur, want op de langere termijn vergaat de stengel.

Akkerwinde grijpt zich met de stengel vast en windt zich rondom hekjes, bomen, planten, afrastering of een andere steun. De naam Convolvulus komt van het Latijnse werkwoord Convolvere dat rondwinden betekent. En uiteraard is de Nederlandse naam ook afgeleid van zijn groeiwijze. Dit rondwinden doet hij met verbazende snelheid. Als Akkerwinde houvast heeft gevonden dan draait hij in 90 minuten een volle cirkel met het uiteinde van zijn stengel. Tegenwijzerin wurgt Akkerwinde zijn slachtoffers.

Tegelijkertijd duiken zijn wortels de bodem in en breiden zich hier diep en uitgebreid uit tot een stelsel dat stelselmatig zijn slachtoffers onder de gordel op indirecte manier aanvalt. Het wortelstelsel onttrekt vele voedingsstoffen uit de bodem en concurreert hiermee sterk tegen zijn omgeving.

In juni breekt de bloeitijd aan voor Akkerwinde en toont hij alsof er niets gebeurd is prachtig onschuldige wit-roze trompetvormige bloemen. Deze bloemen zijn enkel overdag en met goed weer geopend. Ze verspreiden dan een zachte vanillegeur en verdoezelen hiermee de harde concurrentiestrijd die Akkerwinde levert tegen zijn concurrenten en tegelijkertijd ook vaak tegen de wil van de grondbezitter.

Het mag duidelijk zijn dat men met gemengde gevoelens deze trompetjes bekeken heeft. Dit is ook in het afwisselende karakter van de volksnaamgevingen te merken. Sommige volksnamen zijn redelijk neutraal zoals de volksnaam Klimmer. Dat is duidelijk een naam zonder emotionele lading maar puur op een objectieve waarneming van de plant gebaseerd. Hetzelfde geldt voor de naam Aardwinde, welke waarschijnlijk is afgeleid van de kruipende en klimmende bezigheden van de plant. Een naam zoals Klokjeswinde en kleine klok zijn puur afgeleid van het uiterlijk. Maar er is ook volk geweest die duidelijk een afkeer voor de plant in de naamgeving verwerkte. Dan heb ik het vooral over de volksnamen Duivelsdarm en Pispotje. Het is moeilijk voor te stellen dat het volk erg blij was met een plant die ze Duivelsdarm noemde. In tegenstelling tot deze respectloze naamgevingen zijn er ook volken geweest die overdreven blij leken te zijn met de plant. Onze-Lieve-Vrouwe-glazeke is een volksnaam die een gemiddeld mens nog niet eens aan zijn favoriete champagneglas zou geven, terwijl daar toch boordevol plezier uit kan ontspringen. Ook de naam slingerroos duidt op een zeker respect voor de plant.

De windeklokjes van de Haagwinde Convolvulus sepium zijn groter dan die van Akkerwinde en zijn vooral wit. Maar vergis u niet, heel soms vormt de Akkerwinde ook witte bloemen. Een ander verschil tussen deze vergelijkbare soorten bevindt zich in de bladvorm. Het blad van Haagwinde is niervormiger dan van Akkerwinde. Akkerwinde heeft onderin het blad twee spitsere punten, terwijl Haagwinde onderin het blad twee halfronde bollen met een puntje vormt. Op de headerfoto kunt u vooral bij de groene bladeren de typische bladvorm van Akkerwinde zien. De rode blaadjes lijken al iets meer op die van Haagwinde. Er bestaat ook nog een zeldzame Zeewinde Convolvulus soldanella, deze soort kruipt, klimt niet en heeft nergens op het blad spitse punten.

Akkerwinde is een echte cultuurvolger, zo perst hij zich wel eens door voegen tussen de stenen omhoog. Voordat de menselijke cultuur in volle bloei is gekomen was de soort minder algemeen dan tegenwoordig het geval is. In die tijd leefde Akkerwinde in het Middellandse Zeegebied. Met de toename van de bevolking is de soort toegenomen alsmede toepassingen van de plant. Er werd warme thee en koude thee van gemaakt met afzonderlijke werkingen. Warme thee zou werken tegen koorts en wonden. Koude thee vermindert menstruatieklachten. Een overeenkomstige werking is de werking tegen volgepropte darmen.

Tegenwoordig komt de meerjarige Akkerwinde zeer algemeen voor in Nederland op omgewerkte grond, behalve in Drenthe en op hoogveenbodems, daar is hij zeldzaam. Vooral langs spoorwegen vindt Akkerwinde het leven aangenaam. In centraal Azië is de soort ook algemeen. In de Stoppelleeuwenbekjes-associatie en Tuinbingelkruid-associatie speelt Akkerwinde een belangrijke rol. De onderverdeling in Plantengemeenschappen is een vak apart en kunt u in Veldgids Plantengemeenschappen van Nederland (Schaminée, J. et al. (2010)) meer over lezen.

Tuinmannen en boeren balen van de plant. Het is ook een soort die moeilijk te verwijderen is vanwege het feit dat elk klein stukje van de rhizomen (zie Akkerdistel) uit kan groeien tot een nieuwe plant. Soms krijgt Akkerwinde de schuld van dingen die hij niet gedaan heeft. Het komt wel eens voor dat al het koren plat ligt door de wind of zware regenval en dat Akkerwinde daarop onterecht met een boos oog wordt aangekeken.

Maar Akkerwinde laat zich niet kisten, maakt u zich vooral niet druk. Akkerwinde wordt door veel meer opgewekte ogen bekeken dan boze. Er zijn vele hommels, vlinders, honingbijen en solitaire bijen zoals groefbijen en zandbijen Andrena spec. die een oogje op Akkerwinde hebben. Een grijs-witte nachtvlinder, de Akkerwinde-uil heeft een dergelijk vergaand oogje op Akkerwinde dat alle andere planten ondergeschikt zijn wanneer het om voortplanting gaat. Akkerwinde is zijn waardplant en vervult de behoefte aan voeding voor de rups. Desondanks het massale voorkomen van Akkerwinde in Nederland is de Akkerwinde-uil slechts twee keer waargenomen in Nederland, dus de kans is klein dat u hem hier ooit zult zien. In Wallonië is de Akkerwinde-uil een zeer zeldzame soort, dus hier is de kans iets groter.

Schimmels beschimmelen de Akkerwinde. Er is onder de biologen/ecologen nog enige onenigheid over de gevolgen van het voorkomen van een bepaalde schimmel op Akkerwinde. Het gaat om de schimmel Thecophora hyalina die regelmatig in de bloemen zijn schimmelige leven schimmelt. De ene groep biologen/ecologen denken dat er bij de bloem van Akkerwinde dimorfisme bestaat. Dimorfisme betekent ongelijkvormigheid en duidt in dit geval op een uiterlijk verschil tussen de secundaire geslachtskenmerken van mannetjes en vrouwtjes van de soort. Secundaire geslachtskenmerken zijn dus andere kenmerken dan de primaire geslachtskenmerken.  De stamper en de meeldraden zijn primaire geslachtskenmerken.

De andere groep biologen/ecologen vermoeden dat dit schijndimorfisme is, die eigenlijk ontstaat door het schimmelen van de schimmel Thecophora hyalina. Een man genaamd Heckel is nog dieper het pispotje ingedoken. Tijdens zijn ontdekkingstocht in het pispotje heeft hij de rol van een bepaalde spin in het verhaal betrokken. Heckel vermoedt dat de spin Thomisus onustus de oorzaak is van de hier besproken schimmel in het pispotje.

De spin Thomisus onustus is zelf overduidelijk onderhevig aan dimorfisme. De mannetjes worden 2 tot 4 millimeter lang en de vrouwtjes 7 tot 10 millimeter. Tevens verschillen ze ook in kleur. De mannetjes zijn verrassend fel geel, groen of bruin gekleurd en de vrouwtjes zijn wit, geel of fel roze gekleurd. Deze vrolijk gekleurde spin is toch minder makkelijk te vinden dan u zou verwachten. Deze spin kan namelijk ook van kleur veranderen. De spin kan zijn kleur aanpassen aan de kleur van zijn omgeving. Het kleurenspectrum dat hij kan aannemen is zelfs nog breder dan de bovengenoemde kleuren van de spin. Dat zijn enkel de basiskleuren van de spin.

Het spinnetje heeft deze uitzonderlijke techniek ontwikkeld omdat hij onbekend is met het maken van een web. Deze spin zal altijd de achtervolging in moeten zetten om aan eten te kunnen komen. In de loop van de evolutie heeft hij onder andere het pispotje ontdekt als geschikte schuilplaats. Hij positioneert zich in een mooie bloem en past zijn kleur aan. Een bloem is erg geschikt als schuilplaats vanwege de automatische roomservice. Vanwege de camouflage heeft de spin ook weinig last van vogels die hem wel zouden willen oppeuzelen.

Als de spin in Akkerwinde zit, wacht hij in zijn roze-witte pakje op de roomservice. Op een gegeven moment dient deze zich aan. Het is altijd een verrassing voor de spin, want hij lust veel. Bestuivers zoals bijen, wespen, vlinders en zelfs kevers kunnen in het buikje van de spin eindigen. Als er een bezoeker is, dan pakt hij hem met zijn twee zeer grote en sterke voorpoten beet en vliegt hem direct naar de nek. Zijn kaken zet hij in de achterkant van de nek en doodt op deze manier. Met deze techniek valt hij ook beesten aan die vele malen groter zijn dan hijzelf.

Toch komt het ook wel voor dat de roomservice het laat afweten. In het geval van een gebrek aan bezoekers eet de spin gewoon wat stuifmeel of nectar. Deze spin zit wel graag in een bloem die goed beschenen wordt door de zon, ter verwarming van zijn gekleurde eetkamertje.

Het leven van dit kleurige wezentje heeft wel invloed op de ontwikkeling in het pispotje. De kruisbestuiving, die Akkerwinde eigenlijk beoogt had met zijn bloemen, komt in het nauw. De spin doodt elke bezoeker of eet zelf het stuifmeel op. Hierdoor is vaak de enige bestuiving, zelfbestuiving in het bloemetje zelf. Het zaad neemt hierdoor in kwaliteit af. Uiteindelijk ontstaan hierdoor sterk verzwakte planten. Planten met weinig ontwikkelde meeldraden en kleinere bloemen. De spin heeft hierdoor de zwak ontwikkelde planten geschapen, welke vrouwelijke vormen daardoor geschikt zijn geworden voor de schimmelende schimmel. De schimmel die de oorzaak zou kunnen zijn voor het schijndimorfisme.

Er zijn ook mensen en die geloven hier geen bal van.