“Bloedplaatjes van het bos”

Ruwe berk – Betula pendula (Silver Birch)

 Ook heksen maken wel eens lange nachten. Als zij na zo’n lange nacht met de bezem naar huis vliegen botst er altijd wel één TE jolige heks in de kroon van een Berk. De bezem is dan zo in de boom verstrengeld dat zij meestal wordt achtergelaten. Als u deze bezems uit de berkenkroon haalt kunt u kwade wezens uw huis uit vegen.

De takkenbos waar het hier om gaat is niet afkomstig van Maretak Viscum album. De vorming van heksenbezems in de Berk kan door diverse organismes getriggerd worden, insecten, schimmels of virussen. Hun parasiterende aanwezigheid zet slapende knoppen in de berk aan tot een uitgebreid uitlopen. In welke boom moet u nu precies zoeken voor die magische bezem?

Heksenbezem (Berkenkanker)

Het plantengeslacht Berk Betula is één van de makkelijkst herkenbare geslachten van bomen. De zilverwitte schors is een lust voor het oog en onderscheidt zich duidelijk van alle andere boomsoorten. De Berk wordt ook wel eens de “Dame van het woud” genoemd. Het is een dame met een zilwerwitte jurk en paarsachtig gekleurde haren, gevormd door de twijgjes. In een runenorakel bestaat ook de ‘berkana’rune welke naar deze boom verwijst. Deze rune is eigenlijk een verwijzing naar de tarotkaart, de keizerin. Een natuurliefhebbende en sterke dame. In de astrologie, de maagd. Ze ruikt heerlijk zoet, maar die paarse twijgjes zijn minder zoet dan het lijkt op eerste gezicht.

Op bomen naast een Berk worden wel eens striemen van zweepslagen waargenomen. De twijgjes zwiepen als u even niet kijkt gemakkelijk opzij en verraden de “meesteres” in de gracieuze berkdame. Maar u kunt ook zelf een zweepje maken van de paarse berkentwijgjes want als u iemand hiermee slaat schijnt een magische reinigende werking van kracht te zijn en slaat u als het ware de negativiteit eruit. Een echte aanrader om op uw partner uit te testen. Officieel moet u heel zacht ranselen. Het woord Betula is zelfs afgeleid van het keltische woord  ‘betu’, wat slaan betekent. Het slaan met dit zweepje heeft als gezond doel de bloedsomloop te stimuleren.

De witte schors schilfert op latere leeftijd langzaam af en gaat, vooral bij de Ruwe berk, steeds meer bruine en zwarte ruwe plekken vertonen. In de jeugd is de stam nog roodbruin gekleurd, dus vandaar dat de jonge boompjes wat minder opvallen.

Ruwe plekken op Ruwe berk

Naast het opvallende uiterlijk bevat de schors ook grote kracht. Als een Berk omvalt dan blijkt de schors vaak onaangetast terwijl het hout onder de schors wel schade heeft opgelopen van de klap, zo sterk is die schors. De Berkenschors bevat een koolwaterstof genaamd betuline. Deze stof is een belangrijke medewerker aan de krachtige beschermingsfunctie die deze berkenbast vervuld voor de boom. Betuline beschermt, en zorgt er o.a. voor dat het overgrote deel aan fauna er niet aan denkt om van de bast te gaan vreten.

Toch betekent dit ecologisch gezien niet dat de boom van weinig waarde is voor fauna in het algemeen. Dood berkenhout is in een Nederlands bos wel zeer snel verteerd en vult daardoor de magen van vele beestjes. De Ruwe berk vormt samen met de Zachte berk Betula pubescens de Nederlandse berkenvertegenwoordiging. Het geslacht berk komt ook uit de Berkenfamilie Betulaceae, maar in die familie zitten ook soorten die geen witte bast hebben en die op het eerste gezicht weinig met een Berk van doen lijken te hebben. Soorten zoals de Zwarte els Alnus glutinosa, Hazelaar Corylus avellana en de Haagbeuk Carpinus betulus behoren niet tot het berkengeslacht maar wel tot de Berkenfamilie.

Ondanks de beschermende kracht van de bast ligt er altijd een vijand op de loer. Verborgen tussen de luchtdeeltjes zweven de sporen van de aartsnemesis van de berk. De gevreesde Berkendoder! Dit is een zwam met de officiële naam: Berkenzwam Piptoporus betulinus. Als een berk in gezondheid achteruitgaat en ergens een wond krijgt op de stam slaat de berkendoder toe. De sporen duiken de wond op de stam in en parasiteren de berk tot op de dood. Vervolgens gaat deze zwakteparasiet zelfs verder als opruimer van de dode boom, wat de zwam tevens een saprofiet maakt.

Deze zwam komt bijvoorbeeld veelvoudig voor in de duinberkenbossen. De Ruwe berk kan het beste tegen zeewind van alle loofbomen en ook goed tegen konijnenvraat en is daarom de soort die het eerste stadium van de bosontwikkeling in de duinen kan vormgeven. Toch vergaat dit stadium ook weer en nemen soorten zoals Duinriet Calamagrostis epigejo of Zomereik Quercus robur het stokje hier over.

Voordat dit pionierbos met Ruwe berk vergaan is moeten vele Berken afsterven. Vroeg of laat duikt hier vaak de berkendoder op en in. Met zijn witte haarachtige schimmeldraden vreet de schimmel zich in de stam.

Berkendoder

Een andere parasitaire zwam op de ruwe berk is de berkenweerschijnzwam (Inonotus obliquus). Deze zwam lijkt niet op een paddenstoel zoals u die gewent bent. Hij lijkt meer op uit de schors brokkelend houtskool.

berkenweerschijnzwam

In de berkenweerschijnzwam zit betuline, en veel! De berkenweerschijnzwam werd en wordt in Siberië door vele sjamanen geoogst. De oogst van deze zwam is met oog op die grote hoeveelheid betulinezuur. Er kan makkelijk een thee van de zwam gezet worden. Die thee werkt uiterst medicinaal.

Betuline lijkt apoptose (celdood) in kankercellen te kunnen veroorzaken!

De sjamanen schrijven de berkenweerschijnzwam (ook wel chaga genoemd) al jaren voor bij kanker, maar inmiddels heeft ook de wetenschappelijke wereld de anti-kankerwerking geverifieerd. Betuline blijkt de sterkste plantaardige vorm van anti-oxidatie te bewerkstelligen in ons lichaam.

Aan de zwam is deze stof makkelijker te onttrekken dan aan de schors. Het is van belang dat een juiste dosis wordt gebruikt. Gaat u dus niet zonder extra informatie hierover aan de slag a.u.b. De zwam onttrekt de betuline aan de boom.

Nadat het ijs uit de ijstijd zich ruim tienduizend jaar geleden terugtrok in Noordwest-Europa begon de vegetatie zich weer te vormen en ook in die tijd waren het berken die de eerste bossen vormde. Maar in die tijd heeft de Berk het werkelijk een heel millennium volgehouden om de dominante boom te blijven in de bossen! Dit is vreemd aangezien alle berken pioniers zijn. Naar mate het bos zich verder ontwikkelt nemen normaal gesproken overgangssoorten en climaxsoorten het over en verdringen ze de berken. Dit komt voornamelijk omdat de berk veel meer zon nodig heeft dan hen. Maar in die tijd waren die concurrenten niet in staat om te beginnen aan de competitie vanwege de voedselarmoede in de grond, het barre klimaat of ze waren helemaal niet meer in de buurt aanwezig… Wat de oorzaak precies was kan niet zeker worden verklaard.

Na zo’n duizend jaar heerschappij van de berken in Noordwest-Europa arriveerde de Grove den Pinus sylvestris in de gebieden. De Grove den heeft vergelijkbare pioniersbehoeftes als de Ruwe berk, denkt u maar aan die eenzame Grove den op de hei.  Het verschil tussen de soorten bleek in het voordeel van de Grove den te zijn. De Ruwe berk wordt maximaal zo’n zestig tot tachtig jaar. De Grove den kan net wat ouder worden. En zo verdrong de Grove den grotendeels de Ruwe berk op de zandgronden. Grove den en Ruwe berk leven niet op klei- en veengronden. De Zachte berk doet dat wel en vervult dus de pioniersfunctie van de Ruwe berk precies eender, maar dan op klei en veen.

Blad Zachte berk Betula pubescens

Na de opkomst van de Grove den arriveerden ook de veel meer schaduwverdragende boomsoorten, de overgangssoorten en climaxsoorten van het bos, welke de Grove den en de Ruwe berk sterk terugdrongen. Tijdens de schapenhouderij en de hieruit ontstane heidevorming hadden de pioniers weer een come-back! Ook na de enorme ontbossingen van afgelopen eeuwen kregen de pioniersoorten weer meer zon en daarmee meer leefkansen.

Vandaag de dag speelt de Ruwe berk een rol in het bos wat te vergelijken valt met bloedplaatjes in het bloed. Als een mens een wond heeft dan plakken de bloedplaatjes zichzelf tegen de beschadiging aan en hopen zich op totdat de opening weer een stuk dichter is gemaakt en de volgende stap gezet kan worden om nieuw weefsel te maken. Als een bosareaal een wond heeft.., laten we zeggen dat een storm een gat heeft geslagen in een deel van het bos. In dat geval is het (op zand en leem) de functie van de Ruwe berk om hier het gat op te gaan vullen. De grote hoeveelheid zon stimuleert de zeer snel groeiende Ruwe berk. De Ruwe berk geeft zelf weinig schaduw af en zo ontstaan er steeds meer Ruwe berken op de open plek in het bos, totdat het geen open plek meer te noemen is.

Op dat moment nemen de langzamer groeiende schaduwverdragende boomsoorten het langzaam over. Wanneer zij groter dan de Ruwe berk groeien zal de Ruwe berk verdwijnen en de wond in het bos weer helemaal genezen zijn.

Berkenbosje

De vergelijking met een wond is niet helemaal terecht als we naar de ecologische waarde van dergelijke bosopeningen kijken. Hoe meer zon op de grond valt, des te meer flora en fauna daar kan leven. Voor een bos is het dus juist gezond als er regelmatig gaten worden geslagen in de dichte deken van schaduwgevende bomen. Het biedt kansen voor vele kruidsoorten zoals Heggenduizendknoop Fallopia dumetorum, Zachte hennepnetel Galeopsis pubescens of Grijs havikskruid Hieracium praealtum. Het feit dat de Ruwe berk weinig schaduw geeft zorgt ervoor dat de ondergroei blijft groeien. De Ruwe berk is dus een soort met weinig concurrentiekracht, uiteindelijk ten behoeve van een gezond bos.

De aanwezigheid van berken in een bos duidt vaak op een dynamisch bos en dus een gezond bos. De Ruwe berk zelf is ook van zeer hoge ecologische waarde omdat hij zoveel relaties met andere flora en fauna heeft. Het insectenleven dat van de boom gebruik maakt is zeer rijk, waar roofinsecten en insectenetende vogels zich dan weer rijk door voelen. Er zijn allerlei paddestoelen aan de boom gebonden, onder andere de wereldberoemde Vliegenzwam Amanita muscaria. Dé wipkip van kabouter spillebeen en het hulpje van de Ruwe berk.

Ook de Berkenboleet Leccinum scabrum is belangrijk. De Berkenboleet is ook een mycorrhiza van de Ruwe berk. De schimmel helpt de wortels goed te laten functioneren. De kracht van deze boleet is vooral op de heide te vinden aangezien de Berkenboleet immuun is voor het gif dat de mycorrhiza van de Struikhei produceert.

Er wordt gal gecreëerd op de extreem lichte gevleugelde zaadjes die met de wind voor verspreiding zorgen van de Ruwe berk, door bijvoorbeeld Berkezaadgalmuggen Semudobia spec. De Berkenschildwants Elasmucha grisea is een klein wantsje met een moeder die als een kip op haar eieren broedt en ook haar kids blijft opvoeden tot ze groot zijn. Die kids eten van de bladeren.

Een belangrijke ecologische kracht van de Ruwe berk is te vinden in die kale driehoekvormige blaadjes. De bladontwikkeling blijft lange tijd gaande waardoor allerlei kleine beestjes (bv. luizen) heel vaak wel ergens een vers blaadje kunnen opeten.

Ruwe berk blad

Die blaadjes hebben ook voor de mens een bijzondere betekenis. Van berkenbladeren kan heel simpel een theetje gezet worden. Een kuur met berkenbladthee is zeer geneeskrachtig. Het kan ingezet worden om je lichaam eens goed door te spoelen en hiermee allerlei bacteriën weg zien te krijgen. Bijvoorbeeld bacteriën die een blaasontsteking veroorzaken worden met harde hand een paar klappen verkocht. Ook wordt het lichaam sterk gestimuleerd om allerlei nierklachten op te lossen, zoals nierstenen. Zet de thee het liefst van aan de lucht gedroogde berkenbladeren!

Als u verse berkenbladeren heeft kunt u wel iemand met reuma blij maken. Als u een linnen zak vult met de bladeren heeft u een soort grabbelton gemaakt, dat het lichaamsdeel dat in de ton hangt van reumatische klachten kan verlichten. Het lichaamsdeel zal wel zeker een uur in de zak moeten blijven. Berkenblaadjes zijn ook gewoon in een salade goed te eten.

De Zwarte sigarenmaker Deporaus betulae gaat ook dolgraag aan de haal met die blaadjes. Dit figuurtje is een klein kevertje met een nog kleiner snuitje. Het insectje leeft bijna alleen maar op berken. De vrouwtjes hebben een voorliefde voor sigaren. Deze sigaren rollen zij van kleine S-vormige uitgesneden deeltjes van een berkenblad. De ene, altijd kleinere helft van de S is altijd in één zijde van het blad uitgesneden, de andere helft uit de andere zijde. Zo doorkruist de snede altijd de hoofdnerf en sterft het blad altijd af.  Het sigaartje bestaat uit een kleinere binnenwand en een grotere buitenwand. In het opgerolde sigaartje legt zij haar eitjes. Het langzaam afstervende blaadje vormt de voeding voor de uitgekomen larfjes.

Qua ecologie kunnen we nog wel even doorgaan want we hebben nog de Berkenbrandvlerkvlinder Pheosia gnoma, Berkenbladwesp Cimbex femorata, maar dat gaan we niet doen. We zouden ook nog dieper kúnnen ingaan op de genezende werking van het suikerhoudende hars, waar bijvoorbeeld haarwater tegen haaruitval of wijn van gemaakt kan worden.

Naast een genezende of ecologische functie dienen Ruwe berken ook vaak als brandsingel in het bos. De zeer goed beschermende schors van de Ruwe berk voorkomt het overslaan van een brandend bos door een brede singel met de boom aan te planten.

U begrijpt dat de boom ook in de magie een beschermende werking heeft. De Berk correspondeert magisch gezien daarom meer met het sterrenbeeld Kreeft dan met de Maagd. De Berk draagt een water- en vuurelement in de magie mee, en krachten van opgewektheid en wijsheid. Zij is overduidelijk vrouwelijk en ook verbonden aan de zon en de planeet Venus. Er is een enorme verbinding met folklore te vinden rondom de berk. Men legde contacten met goden via de boom.

Wat een overduidelijke rode lijn is in de folklore in een juiste combinatie met het boomkarakter is de pionierskracht. De kracht van vernieuwing. De kracht van wedergeboorte. Bij werkelijke vernieuwing hoort zuivering en afscheid nemen van het verleden. Zo kunt u vrolijk en met verfriste moed herbeginnen.